هوش مصنوعی و بحران جهانی برق

۱. مشکل: گرسنگی سیری‌ناپذیر هوش مصنوعی

آموزش و اجرای مدل‌های هوش مصنوعی پیشرفته، نیازمند قدرت محاسباتی عظیمی است که مستقیماً به مصرف برق تبدیل می‌شود. این مصرف فقط مربوط به زمان «آموزش» مدل (که به تنهایی می‌تواند معادل مصرف برق ده‌ها خانوار در یک سال باشد) نیست، بلکه بخش بزرگتر آن مربوط به زمان «استنتاج» (Inference) است؛ یعنی هر بار که شما یک سوال از ChatGPT می‌پرسید یا یک تصویر با Midjourney می‌سازید، هزاران پردازنده گرافیکی (GPU) در دیتاسنترها فعال می‌شوند.

شرکت‌هایی مانند گوگل، مایکروسافت و آمازون در حال ساخت دیتاسنترهای عظیمی هستند که هر کدام به اندازه‌ی یک شهر کوچک برق مصرف می‌کنند. آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) هشدار داده است که تقاضای برق از سوی دیتاسنترها، هوش مصنوعی و ارزهای دیجیتال می‌تواند تا سال ۲۰۲۶ دو برابر شود و به ۱۰۰۰ تراوات ساعت برسد؛ این مقدار بیش از کل مصرف برق کشوری مانند آلمان است. این تقاضای جدید و ناگهانی، شبکه‌های برقی را که برای چنین جهشی آماده نبودند، غافلگیر کرده است.

نمودار ۱: پیش‌بینی مصرف جهانی برق توسط دیتاسنترهای هوش مصنوعی (TWh)

۲. بحران جهانی: این مشکل فقط برای ایران نیست

این تصور که کمبود برق و خاموشی‌ها یک مسئله منطقه‌ای یا مختص به کشورهای در حال توسعه است، دیگر اعتبار ندارد. این یک بحران جهانی است. در ایالات متحده، ایالت‌هایی مانند تگزاس و کالیفرنیا که قطب‌های فناوری هستند، به طور مکرر با هشدارهای کمبود برق مواجه می‌شوند، زیرا شبکه‌های آن‌ها توان پاسخگویی همزمان به موج گرما (و استفاده از کولرها) و تقاضای دیتاسنترها را ندارند.

در اروپا، آلمان به دلیل کنار گذاشتن انرژی هسته‌ای و اتکای همزمان به گاز روسیه (که با جنگ اوکراین مختل شد)، با بحران هزینه‌ی انرژی مواجه است. ژاپن، به عنوان کشوری وابسته به واردات انرژی، به طور دائم در حالت صرفه‌جویی ملی قرار دارد. این بحران نشان می‌دهد که زیرساخت‌های انرژی جهانی شکننده هستند و هوش مصنوعی در حال تبدیل شدن به باری است که می‌تواند این سیستم را به نقطه شکست برساند.

نمودار ۲: پیش‌بینی کمبود ظرفیت برق در مناطق کلیدی تا 2028 (GW)

۳. گذار ناگزیر: اختیار یا اجبار؟

ما در یک دوراهی تاریخی قرار داریم. این یک مفهوم کلیدی است که باید درک شود: گذار به انرژی‌های پاک دیگر یک انتخاب ایده‌آل‌گرایانه برای دوستداران محیط زیست نیست؛ این یک ضرورت اقتصادی و امنیتی است. ما می‌توانیم به صورت فعال، هوشمندانه و با برنامه‌ریزی به سمت منابع انرژی پاک حرکت کنیم، زیرساخت‌ها را توسعه دهیم و این گذار را مدیریت کنیم. این «مسیر اختیار» است.

اما اگر انفعال بورزیم و به امید تداوم وضع موجود باقی بمانیم، بحران ما را مجبور به تغییر خواهد کرد. این «مسیر اجبار» است؛ مسیری که در آن خاموشی‌های گسترده، جیره‌بندی برق، توقف صنایع، و افزایش سرسام‌آور هزینه‌ها، ما را به زانو در می‌آورد و مجبور به پذیرش راه‌حل‌هایی می‌کند که دیگر ارزان یا بهینه نخواهند بود. سوال این نیست که آیا به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر خواهیم رفت یا نه؛ سوال این است که آیا این گذار را با مدیریت خودمان انجام خواهیم داد یا اجازه می‌دهیم بحران آن را به ما تحمیل کند.

۴. راه‌حل: آغوش باز به سوی تجدیدپذیرها

پاسخ به این بحران دوگانه (تقاضای فزاینده AI و شکنندگی شبکه فعلی) در تنوع‌بخشی به سبد انرژی و سرمایه‌گذاری گسترده در منابع تجدیدپذیر نهفته است. سوخت‌های فسیلی نه تنها آلاینده هستند، بلکه محدود و متمرکزند. در مقابل، انرژی خورشیدی، بادی و زمین‌گرمایی، منابعی هستند که به صورت غیرمتمرکز در سراسر جهان توزیع شده‌اند و مقیاس‌پذیری تقریباً نامحدودی دارند.

غول‌های فناوری مانند گوگل و مایکروسافت این را فهمیده‌اند و متعهد شده‌اند که تا سال ۲۰۳۰، تمام انرژی خود را از منابع پاک تأمین کنند. آن‌ها می‌دانند که آینده هوش مصنوعی به «انرژی پاک» گره خورده است. این نمودار تعاملی نشان می‌دهد که ترکیب انرژی جهانی امروز (که به شدت به سوخت‌های فسیلی وابسته است) چقدر باید تغییر کند تا به یک آینده پایدار (هدف ۲۰۴۰) برسیم.

نمودار ۳: مقایسه ترکیب انرژی جهانی

۵. تمرکز: پتانسیل طلایی ایران در انرژی خورشیدی

در میان این چالش جهانی، ایران در موقعیتی منحصربه‌فرد، پر از تضاد و فرصت، قرار دارد. ایران از یک سو با ناترازی شدید تولید و مصرف برق، خاموشی‌های تابستانی و اتکای سنگین به نیروگاه‌های حرارتی فرسوده مواجه است و از سوی دیگر، به معنای واقعی کلمه، بر روی اقیانوسی از انرژی پاک خورشیدی نشسته است.

با بیش از ۳۰۰ روز آفتابی در سال (در بیش از دو سوم مساحت کشور) و گستره وسیع بیابانی، ایران یکی از بالاترین پتانسیل‌های تولید انرژی خورشیدی در جهان را داراست. این یک مزیت استراتژیک است که می‌تواند نه تنها بحران داخلی برق را حل کند، بلکه ایران را به یک صادرکننده بزرگ انرژی پاک و مرکزی برای دیتاسنترهای سبز (Green Datacenters) تبدیل کند.

نمودار ۴: مقایسه پتانسیل تابش خورشیدی (kWh/m²/سال)